نقد و بررسی فیلم Coriolanus (کوریولانوس)

شاید غافلگیر کننده ترین ویژگی فیلم « کوریولانوس» Coriolanus، عدم حضور Kenneth Branagh باشد. زیرا طی 20 سال اخیر، جناب Branagh تقریباً در تمام (البته با کمی اغراق) فیلم هایی که بر اساس نمایشنامه های شکسپیر ساخته شده اند نقشی بر عهده داشته است. البته او در زمان تولید فیلم Coriolanus، مشغول بازی در نقش Sir Laurence Olivier در فیلم «هفته ی من و مریلین» My Week with Marilyn بود. و جالب اینکه از نظر منتقدان، بازی Olivier در نقش شخصیت اصلی فیلم حاضر، یعنی کوریولانوس، برجسته ترین اجرای زنده ای بوده که در قرن گذشته از این شخصیت بر روی صحنه ی تئاتر جان گرفته است.

با وجود اینکه نمایشنامه ی Coriolanus در دنیای تئاتر ناشناخته نیست، اما موفق نشده است به اندازه ی دیگر تراژدی های شکوهمند شکسپیر (مکبث، هملت و شاه لیر) شهرت و اعتبار کسب کند. این نمایشنامه که به احتمال زیاد مدتی پس از موارد ذکر شده نگارش یافته است، مانند آنها راوی داستانی اخلاقگرا و پالوده در باب انتفام جویی و خیانت است، اما اینجا از آن درون گرایی و پرداخت به باطن شخصیت که از ویژگی های «سه تراژدی بزرگ» شکسپیر به شمار می رود، اثری دیده نمی شود. در این نمایشنامه برای پرده برداری از افکار و اندیشه های باطنی کوریولانوس (در این فیلم Ralph Fiennes نقش وی را ایفا کرده است) وقت و توجه زیادی صرف نشده و سعی نشده تا با استفاده از تک گویی های متداول پریشانی وی برای مخاطب بازگو شود. میتوان فرض کرد دلیل اینکه Ralph Fiennes این نمایشنامه را برای اولین تجربه ی کارگردانی خود انتخاب کرده است، تازه گی نسبی آن در دنیای سینما باشد. با وجود اینکه این نمایشنامه توسط گروه های مختلفی در سراسر دنیا بر روی صحنه ی تئاتر اجرا شده، اما تا به حال فیلم سینمایی ای از روی آن ساخته نشده است. دو اجرای تلویزیونی بر اساس این متن انجام گرفته، اما جدیدترین آنها مربوط به 30 سال پیش است. برای افرادی که به تازه گی به جرگه ی علاقه مندان به شکسپیر پیوسته اند و آشنایی آنها با این شاعر و حماسه سرای مشهور غالباً به واسطه ی دنیای سینما صورت گرفته است، شاید تماشای فیلم Coriolanus به تجربه ی کشف گنجینه ای گمشده شبیه باشد.

همانطور که در سایر اقتباس هایی که در سال های اخیر از داستان های شکسپیر انجام شده، رایج بوده است، در این فیلم هم تغییرات اساسی در زمینه ی وقوع داستان صورت گرفته است و وقایع نمایشنامه در جهانی دیگر رخ می دهد و  محل نبرد، شهر های رُم و انطاکیه ی امروزی هستند. در طول نبرد از تانک و تجهیزات توپخانه استفاده می شود و تمامی جزئیات جنگ بیست و چهار ساعته از شبکه های خبری رادیویی در حال پخش هستند. دنیایی که Fiennes و نویسنده ی فیلمنامه John Logan به وجود آورده اند، یادآور سرزمینی ست که Ian McKellan در فیلم «ریچارد سوّم» Richard III  ساخته ی سال 1995 خلق کرد.

تدوین فیلم Coriolanus فوق العاده است و مشخص است که گنجاندن کلیّت نمایشنامه در یک فیلم دو ساعته کار راحتی نبوده است. اما نتیجه ی نهایی چنین شده که با وجود اینکه نسخه ی نهایی فیلم دارای ریتم تندی ست و بیش از حد به جزئیات نپرداخته، باز هم برای مخاطب سخت است که پا به پای داستان پیش برود. این فیلم هم مانند فیلمTinker Tailor Soldier Spy، به توجه و تمرکز کامل نیاز دارد و تماشاگری که در طول فیلم به چیز دیگری فکر کند، به سرعت سررشته ی وقایع را گم می کند.

وقایع نمایشنامه ی Coriolanus مربوط به 500 سال پیش از میلاد است، اما در فیلم دوره ی زمانی تغییر کرده است و مستقل از نمایشنامه پیش می رود. کایوس مارتینوس کوریولانوس (با بازی Ralph Fiennes) نیرومندترین فرمانده جنگی رُم به شمار می رود. هنگامی که از قدرت و نفوذ خود استفاده می کند تا مردم عادی را از حق دسترسی آزادانه به ذخایر گندم شهر محروم کند، بدنامی و بی اعتباری او در میان مردم سر به فلک می گذارد. زمانی که او برای جنگ با ولسی ها و فرمانده ی آنها تولوس اُفیدیوس (با بازی Gerard Butler) خارج از رُم به سر می برد، دو تن از مقامات دولتی حامی مردم با نام های سیسینیوس (با بازی James Nesbitt) و بروتوس (با بازی Paul Jesson) در خفا مقدمات لازم را آماده می کنند تا پس از برگشت کوریولانوس او را از مقام فرماندهی برکنار سازند. کوریولانوس به جای آنکه توصیه های همسرش ویرجیلیا (با بازی Jessica Chastain) و مادرش ولومنیا (با بازیVanessa Redgrave) را به گوش گیرد و در انظار عمومی رویه ای فروتنانه در پیش بگیرد، با رفتاری مبارزه طلبانه به مقابله با قوانین مردم سالارانه می پردازد.

در نتیجه ی این رفتار، از رُم تبعید می شود. احساس مورد خیانت قرار گرفتن سراسر وجودش را فرا گرفته است و از روی انتقام جویی نزد تولوس اُفیدیوس می رود تا به خدمت او در بیاید و او را در حمله به میهن سابق خود، یاری کند.

در میان قهرمان های نمایشنامه های تراژیک شکسپیر، کاسیوس مارتینوس جزو آن عده ای ست که از ویژگی خاص و جذابیت چندانی برخورد نیستند. نقیصه ی اخلاقی او – غرور و تکبر که پرداختن به آن مورد علاقه ی شکسپیر بوده – به وضوح دیده می شود اما شخصیت وی مانند هملت و شاه لیر عمیق نیست. تبعید شدن این شخصیت احساس همدردی چندانی در مخاطب بر نمی انگیزد (هر چند که شاید ناعادلانه به نظر برسد) زیرا کاسیوس مارتینوس خود شخصاً باعث می شود که چنین بلایی به سرش بیاید. با این یونیفرم فرماندهی که یادآور یونیفرم نازی هاست، و همچنین موهای تراشیده ی سرش، انگار Fiennes قدم به قدم پیش می رود تا اطمینان حاصل کند مخاطب به هیچ وجه با این فرمانده ی سابق و خائن آینده، احساس نزدیکی و آشنایی پیدا نمی کند.

به سادگی میتوان ارتباط میان فیلم Coriolanus و وقایع اخیر جهان را درک کرد. شورش و قیام مردم عادی در مقابل حاکمین خودکامه و ستمگر با آنچه امروزه می بینیم شباهت زیادی دارد. یکی از دلایلی که گفته می شود نمایشنامه های شکسپیر مختص دوره و زمان خاصی نیستند، این است که شرح و تفسیری که از ذات بشر ارائه می دهند، حتی پس از گذر سالها باز هم متناسب و منطقی به نظر می رسد. با وجود اینکه منقدین زیادی اعتقاد دارند Coriolanus نمایشنامه ی مهم و تأثیر گذاری نیست، اما میتوان اطمینان داشت داستان این نمایشنامه هرگز کهنه و قدیمی نخواهد شد. زیرا اگر از تصوّر رؤیایی دست یابی به حکومت جهانی آرمانشهری صرف نظر کنیم، قیام شهروندان عادی بر علیه حکومت های ستمگر، جریانی ست که مادام حیات بشر برقرار خواهد بود. اینکه Fiennes و Logan توانسته اند با این سهولت در زمینه ی وقوع داستان تغییراتی کلی صورت دهند، خود گواه این است که چنین داستانی در مرزهای زمانی و مکانی محصور نیست.

از نقطه نظر اجرایی، بیشتر انرژی و قوام فیلم از بازی Fiennes حاصل می شود. البته بازی او در نقش کاسیوس مارتینوس نشانه هایی هم از نقش لرد وُلدمورت در سری فیلم های هری پاتر در خود دارد. شخصیت او ترکیبی ست از نابغه ای متخصص در فنون جنگی و آدمی عصبی و بدمزاج، که البته هر وقت سخنرانی می کند این وجهه ی دوم خودش را بیشتر نشان می دهد. عجیب است اما بازی Gerard Butler زیاد به چشم نمی آید و بعد از نقش آفرینی او در فیلم 300 توقع تماشاگران بیشتر از این است. Brian Cox که در نقش سناتور منینیوس آگریپا بازی می کند، بالأخره بعد از مدت ها فرصتی پیدا کرده تا نقش یک شخصیت غیر منفی را بر عهده بگیرد. مدت هاست که از او تنها برای بازی در نقش های منفی دعوت می شود و شاید این موضوع نتیجه ی بازی او در نقش هانیبال لکتور باشد. تنها بازیگر قابل توجه دیگر فیلم، Vanessa Redgrave است که زمان حضور او بر پرده ی سینما آنقدر هست که توجه بیننده را به خود جلب کند. شیوه ی بیان دیالوگ های شخصیت ولومنیا توسط او، باعث می شود بازی های فوق العاده ی او را به خاطر بیاوریم.

با وجود سابقه ی درخشان بازیگران و گروه تولید فیلم، به دلیل بودجه ی بازاریابی محدود شرکت پخش کننده ی آمریکایی The Weinstein Company، جایگاه مناسبی در سالن های سینما برای این فیلم پیدا نشده است. گرچه فیلم از نظر تکنیکی شایستگی لازم را دارد تا مورد توجه اعضای آکادمی اسکار قرار بگیرد (در روزهای پایانی سال 2011 فیلم به صورت محدود اکران شد) اما تبلیغات انجام شده بسیار ضعیف بوده و به همین دلیل احتمال نامزد شدن فیلم برای جایزه ی اسکار بسیار کم است.

Coriolanus فیلمی ست که ارزش تماشا کردن را دارد، به خصوص در میان کسانی که نوشته های شکسپیر را دوست دارند اما رعایت دقیق جزئیات را الزامی نمی دانند. Coriolanus فیلمی ست خشن، مملو از صحنه های کشتار، با ریتمی تند و نقش آفرینی های عالی. در ضمن، اگر از لحن و نوع گویش به کار رفته در دیالوگ های فیلم گلایه دارید، بد نیست یادآور شوم بسیاری از جملات بی نظیر تاریخ ادبیات از نوشته های شکسپیر گرفته شده اند.